Wpływ ADHD na długość życia – przegląd literatury naukowej

Wstęp

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) jest częstym zaburzeniem neurorozwojowym, charakteryzującym się trudnościami z koncentracją, nadruchliwością i impulsywnością [1, 2]. Szacuje się, że dotyka ono około 5% dzieci oraz blisko 3% dorosłych [1, 2]. Choć ADHD najczęściej kojarzone jest z problemami szkolnymi i zachowaniem, coraz więcej badań wskazuje, że wpływa ono również na ogólny stan zdrowia i długość życia. Osoby z ADHD częściej zmagają się z problemami zdrowotnymi oraz – jak wskazują dane – mają większe ryzyko przedwczesnej śmierci w porównaniu z populacją ogólną [2, 3]. W niniejszym artykule omówiono mechanizmy, poprzez które ADHD wpływa na zdrowie fizyczne i psychiczne, przegląd badań dotyczących ryzyka zdrowotnego i śmiertelności u osób z ADHD, rolę współwystępujących zaburzeń (takich jak depresja czy uzależnienia) w kształtowaniu tego ryzyka, a także strategie, które mogą pomóc zminimalizować negatywny wpływ ADHD na zdrowie i długość życia.

1. Mechanizmy biologiczne i psychologiczne

ADHD od wczesnego dzieciństwa wpływa na funkcjonowanie mózgu i zachowanie, co przekłada się na szereg nawyków i czynników mogących szkodzić zdrowiu [2, 4]. Nadmierna impulsywność i poszukiwanie nagród u osób z ADHD sprzyjają podejmowaniu ryzykownych zachowań – np. nieostrożnej jeździe samochodem, eksperymentowaniu z używkami czy nieregularnemu stylowi życia [2, 5]. Problemy z koncentracją i organizacją mogą utrudniać przestrzeganie zaleceń lekarskich i dbanie o siebie na co dzień (takich jak zdrowa dieta czy przyjmowanie leków). Ponadto, przewlekły stres związany z codziennymi trudnościami (np. w nauce, pracy czy relacjach) może negatywnie odbijać się na zdrowiu fizycznym – podwyższając poziom hormonów stresu i ryzyko chorób [2, 3].

Badania pokazują, że ADHD często współistnieje z różnymi problemami zdrowotnymi. Osoby z tym zaburzeniem częściej cierpią na bezsenność i zaburzenia snu, migreny, urazy głowy, a także mają wyższy odsetek otyłości i zaburzeń odżywiania [6]. Częściej też sięgają po tytoń, alkohol i inne substancje psychoaktywne [6]. U dzieci i młodzieży z ADHD obserwuje się więcej wypadków skutkujących urazami – takich jak oparzenia, złamania czy zatrucia – co wynika z połączenia impulsywności i deficytów uwagi [2]. W niemal każdej dziedzinie życia (relacje społeczne, osiągnięcia edukacyjne, sytuacja finansowa) ADHD może prowadzić do gorszych rezultatów, co pośrednio wpływa na stan zdrowia (np. przez zwiększenie poziomu stresu czy ograniczony dostęp do opieki zdrowotnej) [7]. Wiele z tych problemów (np. zła dieta, mała aktywność fizyczna, palenie tytoniu) to znane czynniki skracające długość życia [6]. Innymi słowy, biologiczne i psychologiczne następstwa ADHD – takie jak trudności w samokontroli zachowań – mogą sprzyjać powstawaniu chorób przewlekłych i ogólnemu pogorszeniu stanu zdrowia w ciągu życia.

Niekorzystny wpływ ADHD na zdrowie potwierdzają również badania epidemiologiczne. Metaanaliza obejmująca ponad 700 tys. osób wykazała, że zarówno dzieci, jak i dorośli z ADHD częściej mają nadwagę lub otyłość – u dorosłych ryzyko otyłości było o ~55% wyższe niż u osób bez ADHD [6]. Otyłość z kolei zwiększa ryzyko cukrzycy czy chorób serca. Podobnie, u osób z ADHD notuje się wyższy odsetek palenia papierosów i wczesnego rozpoczęcia palenia – jedno z badań wskazało, że nastolatkowie z ADHD są kilka razy bardziej skłonni rozwinąć nałóg nikotynowy niż ich rówieśnicy [6]. Palenie tytoniu to jeden z najsilniejszych pojedynczych czynników skracających życie, co pokazuje, że problemy towarzyszące ADHD mogą kumulować się i prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych.

Istotnym mechanizmem jest także współwystępowanie zaburzeń psychicznych, o czym będzie mowa szerzej w dalszej części. ADHD często idzie w parze m.in. z zaburzeniami lękowymi, depresją czy zaburzeniami zachowania [1, 2]. Każde z nich może dodatkowo obciążać organizm – np. długotrwała depresja wiąże się z gorszym stanem zdrowia fizycznego i ryzykiem samobójstwa [2]. Podsumowując, biologiczne cechy ADHD (jak odmienna aktywność układu dopaminowego) oraz wynikające z niego zachowania i nawyki mogą zwiększać podatność na liczne problemy zdrowotne, co w efekcie może skracać oczekiwaną długość życia.

2. Ryzyko zdrowotne i śmiertelność

W ostatnich dwóch dekadach przeprowadzono szereg badań na dużych populacjach, które jednoznacznie wskazują na związek między ADHD a podwyższoną śmiertelnością. Już u dzieci z ADHD ryzyko przedwczesnej śmierci jest blisko dwukrotnie wyższe niż u ich rówieśników – głównie z powodu nieszczęśliwych wypadków [2, 3]. W dorosłości dysproporcja ta staje się jeszcze większa. Przełomowe badanie duńskie obejmujące ponad 1,9 miliona osób wykazało, że osoby z rozpoznaniem ADHD mają ponad dwukrotnie wyższe ryzyko zgonu w porównaniu z osobami bez ADHD (MRR = 2,07; 95% CI: 1,70–2,50) [2]. Najczęstszą przyczyną śmierci w tej grupie były nagłe i gwałtowne zgony, zwłaszcza w wyniku wypadków [2]. Impulsywność i deficyty uwagi mogą prowadzić do błędów i brawury, co tłumaczy, dlaczego wypadki komunikacyjne, upadki czy inne urazy stanowią istotną przyczynę zgonów u osób z ADHD [2]. Wspomniane badanie wykazało również, że nawet po wykluczeniu wpływu współistniejących zaburzeń (takich jak opozycyjno-buntownicze czy uzależnienia), ADHD samo w sobie pozostaje związane z istotnie wyższą śmiertelnością (MRR ~1,5) [2]. Co ciekawe, względne ryzyko wydaje się szczególnie wysokie u kobiet z ADHD – w grupie kobiet i dziewcząt współczynnik śmiertelności był ~2,85 razy wyższy niż w populacji ogólnej, podczas gdy u mężczyzn ~1,27 razy [2].

Wiele danych wskazuje, że utrzymywanie się objawów ADHD do dorosłości istotnie zwiększa zagrożenie zdrowia. Osoby, u których ADHD rozpoznano dopiero w wieku dorosłym, miały ponad czterokrotnie wyższą śmiertelność niż osoby bez ADHD [2, 3]. Oznacza to, że najprawdopodobniej najgorzej rokują ci pacjenci, u których ADHD ma charakter przewlekły i którym być może brakowało właściwego leczenia i wsparcia w dzieciństwie [3]. Warto podkreślić, że do zgonów u chorych na ADHD dochodzi głównie z przyczyn możliwych do uniknięcia – dominują wypadki, ale odnotowuje się też wyższy odsetek zgonów samobójczych oraz czasem skutki działań przestępczych [2, 3].

Skutki ADHD dla długości życia zostały zobrazowane również poprzez szacunki utraconych lat życia. Najnowsze badanie brytyjskie wykorzystało dane podstawowej opieki zdrowotnej dla ok. 30 tysięcy dorosłych pacjentów z rozpoznaniem ADHD i oszacowało ich oczekiwaną długość życia [1]. Okazało się, że osoby z ADHD żyją średnio o około 6,8 roku krócej w przypadku mężczyzn oraz o 8,6 roku krócej w przypadku kobiet, w porównaniu do osób bez ADHD [1]. Różnica ta była statystycznie istotna i uwzględniała fakt, że grupa z ADHD częściej obciążona była różnymi chorobami. Podobne wyniki uzyskał wcześniejszy duński rejestr – w populacji duńskiej częstość zgonów wśród osób z ADHD była mniej więcej dwukrotnie wyższa niż wśród osób bez ADHD [2], co przekładało się na zauważalnie niższą przeżywalność do określonego wieku [2]. Chociaż wiele osób z ADHD dożywa późnej starości, to statystycznie średnia długość życia w tej grupie jest istotnie obniżona [2, 3].

Zwiększone ryzyko samobójstw również zostało udokumentowane [3]. W cytowanym wyżej badaniu duńskim stwierdzono, że współistnienie zaburzeń takich jak depresja czy uzależnienie dodatkowo potęguje ryzyko śmierci – w tym samobójczej [2]. Niezależnie od tego, ADHD samo w sobie wiąże się z częstszym występowaniem myśli samobójczych i prób samobójczych. W jednym z badań oszacowano, że osoby z ADHD około 4,7 raza częściej podejmują zachowania samobójcze, a ryzyko zgonu z powodu samobójstwa jest u nich ponad trzykrotnie wyższe niż w populacji ogólnej [8]. Analogiczne wyniki uzyskano w amerykańskim badaniu kohortowym: w długoterminowej obserwacji dzieci z ADHD stwierdzono istotnie wyższą śmiertelność z przyczyn zewnętrznych, głównie wskutek samobójstw – współczynnik zgonów samobójczych był niemal pięciokrotnie wyższy w grupie ADHD niż w grupie kontrolnej [3]. W tamtej próbie ogólna śmiertelność osób z ADHD do wczesnej dorosłości również była podwyższona (SMR ~1,9), choć różnica nie osiągnęła istotności statystycznej z uwagi na małą liczebność [3]. Niemniej jednak, trend jest wyraźny – ADHD zwiększa podatność na tragiczne zdarzenia, czy to wypadki, czy akty samobójcze.

Oprócz wypadków i samobójstw, do pogorszenia statystyk przeżycia w ADHD dokładają się choroby fizyczne. Osoby z ADHD częściej chorują na schorzenia układu krążenia, nadciśnienie, zaburzenia metaboliczne (takie jak cukrzyca typu 2), choroby układu oddechowego i inne przewlekłe dolegliwości [6]. Przykładowo, w cytowanym badaniu brytyjskim pacjenci z ADHD mieli istotnie wyższą częstość rozpoznanej epilepsji, choroby niedokrwiennej serca, przewlekłych chorób płuc, jak również zaburzeń nastroju (depresji, lęków) niż dobrana wiekowo grupa kontrolna [1]. Tak szerokie spektrum chorób wynika częściowo z opisanych wcześniej mechanizmów (np. niezdrowy styl życia), a częściowo z gorszego dostępu do opieki lub zaniedbywania profilaktyki przez osoby z ADHD [6, 7]. 

Naukowcy podkreślają, że obserwowane skrócenie życia przy ADHD jest spowodowane głównie czynnikami modyfikowalnymi – takimi jak urazy, nałogi, złe nawyki zdrowotne czy nieleczone zaburzenia towarzyszące [7]. To dobra wiadomość: oznacza to, że nie ma jakiegoś „biologicznego fatum” nieodłącznie związanego z ADHD, które automatycznie skracałoby życie. Zamiast tego, kluczowe jest rozpoznanie ryzyk i odpowiednie zarządzanie nimi. Zanim jednak omówimy strategie ochronne, warto przyjrzeć się, jak współistniejące z ADHD problemy mogą potęgować (lub czasem tłumaczyć) to zwiększone ryzyko.

3. Czynniki współwystępujące

ADHD bardzo często współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi i zachowaniami problemowymi – a to właśnie te kombinacje czynników bywają najbardziej niebezpieczne [2]. Do najczęstszych współchorobowości należą: depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia zachowania i opozycyjno-buntownicze, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, spektrum uzależnień (alkohol, narkotyki), a u części osób także zaburzenia ze spektrum autyzmu czy tikowe [2]. Każde z tych zaburzeń może samo w sobie wpływać na zdrowie i ryzyko śmierci – na przykład ciężka depresja wiąże się z istotnym ryzykiem samobójstwa, a uzależnienie od opioidów z ryzykiem śmiertelnego przedawkowania [8]. W połączeniu z objawami ADHD, ryzyka te nie tylko sumują się, ale często nawzajem wzmacniają [3].

Badania populacyjne wyraźnie pokazują, że większość osób dorosłych z ADHD ma co najmniej jedno inne rozpoznanie psychiatryczne [2]. W jednym z badań prospektywnych aż 56,9% osób z ADHD miało przynajmniej jedno zaburzenie współistniejące (wobec 34,9% w grupie kontrolnej) [3]. Najczęściej były to zaburzenia nastroju lub uzależnienia. W tej samej kohorcie stwierdzono, że ADHD utrzymywało się do dorosłości u około 29% badanych – co oznacza, że u części osób objawy zanikły, ale i tak pozostawały one obarczone zwiększonym ryzykiem z powodu przeszłego ADHD (np. przerw w edukacji, niskiej samooceny czy nawyku nadużywania substancji) [3].

Depresja i zaburzenia lękowe należą do najczęstszych współistniejących problemów u dorosłych z ADHD. Depresja kliniczna dotyka znaczącego odsetka tych pacjentów i jest czynnikiem ryzyka m.in. chorób sercowo-naczyniowych (poprzez mechanizmy stresowe i zapalne) oraz wspomnianych zachowań suicydalnych [8]. Lęk z kolei może potęgować impulsywność lub prowadzić do nadużywania alkoholu czy leków uspokajających jako formy „samoleczenia” [8]. Uzależnienia to kolejna ważna kategoria: ADHD zwiększa prawdopodobieństwo sięgnięcia po substancje psychoaktywne już w okresie dorastania [6]. Młodzież z ADHD nie tylko częściej zaczyna pić alkohol czy palić marihuanę we wczesnym wieku, ale też szybciej przechodzi do fazy nadużywania [6]. Szacuje się, że młodzi kierowcy z ADHD mają znacząco częstsze przypadki jazdy pod wpływem alkoholu lub innych substancji, co drastycznie zwiększa ryzyko wypadków [2].

Zaburzenia zachowania (CD - conduct disorder) i zaburzenia opozycyjno-buntownicze (ODD - oppositional defiant disorder) często występują u chłopców z ADHD [2]. Objawiają się one skłonnością do łamania zasad, agresją, konfliktem z prawem [2]. Tacy młodzi ludzie częściej wikłają się w bójki, przestępstwa czy niebezpieczne sytuacje (np. uliczne wyścigi samochodowe). Badania wskazują, że to właśnie obecność tych zaburzeń współistniejących może w dużej mierze wyjaśniać, czemu część osób z ADHD ma tak wysokie ryzyko przedwczesnej śmierci [2, 3].

Współwystępowanie problemów zdrowotnych dotyczy nie tylko sfery psychiki. Choroby somatyczne, takie jak wspomniana otyłość, nadciśnienie czy cukrzyca, także częściej współistnieją z ADHD [6]. ADHD utrudnia prowadzenie zdrowego trybu życia i kontrolowanie chorób (np. regularne mierzenie cukru przez diabetyka z ADHD może być wyzwaniem), co prowadzi do gorszego przebiegu tych chorób i większego ryzyka powikłań [6]. Z drugiej strony, pogarszający się stan zdrowia fizycznego może nasilać objawy ADHD (np. przewlekłe zmęczenie przy bezdechu sennym pogłębi problemy z koncentracją) [6]. W efekcie, osoba z ADHD i kilkoma chorobami współistniejącymi znajduje się w znacznie trudniejszej sytuacji niż osoba tylko z ADHD.

Podsumowując, ADHD rzadko występuje „samotnie” – zwykle towarzyszy mu wiele innych wyzwań. Depresja, lęk, nałogi i zaburzenia zachowania mogą dramatycznie nasilać negatywny wpływ ADHD na długość życia [2]. Dlatego oceniając ryzyko konkretnego pacjenta z ADHD, lekarze muszą brać pod uwagę pełny obraz kliniczny, a nie tylko same podstawowe objawy [2]. Z drugiej strony, to właśnie poprzez leczenie tych współwystępujących problemów można najbardziej skutecznie poprawić rokowanie – co prowadzi nas do kwestii strategii prewencyjnych [7].

4. Strategie minimalizacji ryzyka

Mimo przedstawionych powyżej niepokojących statystyk, należy podkreślić, że ADHD nie przesądza o losie – istnieje wiele sposobów, by zredukować związane z nim ryzyko. Wsparcie medyczne i psychospołeczne potrafi znacząco poprawić zarówno przebieg samego ADHD, jak i zapobiec wielu groźnym następstwom [4, 9]. Poniżej omówiono kluczowe strategie minimalizacji ryzyka związanego z ADHD:

• Wczesna diagnoza i leczenie farmakologiczne: Wczesne rozpoznanie ADHD (już w dzieciństwie lub adolescencji) umożliwia szybkie wdrożenie leczenia, zanim utrwalą się niekorzystne wzorce zachowań [4, 9]. Leki stymulujące (np. metylfenidat, amfetaminy) oraz leki niestymulujące (atomoksetyna, guanfacyna) są podstawą terapii biologicznej ADHD [4]. Badania wykazały, że farmakoterapia ADHD wiąże się z poprawą nie tylko koncentracji, ale i realnym zmniejszeniem ryzyka urazów oraz innych powikłań [4, 9]. W populacyjnym badaniu szwedzkim stwierdzono, że rozpoczęcie leczenia farmakologicznego obniżyło ogólne ryzyko zgonu o ok. 21% (HR=0,79) [9]. Jeszcze bardziej imponujące efekty zaobserwowano w kontekście wypadków drogowych – u mężczyzn z ADHD przyjmujących leki częstość poważnych wypadków spadła o blisko 58% [9].
• Psychoterapia i trening umiejętności: Równolegle z leczeniem farmakologicznym zaleca się interwencje psychospołeczne. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) dostosowana do ADHD pomaga wypracować strategie organizacji czasu, planowania zadań i kontrolowania impulsów [4, 5]. Uczy także radzenia sobie ze stresem i emocjami, co może zapobiec rozwojowi wtórnej depresji czy lęku [4]. Treningi umiejętności społecznych i komunikacji mogą zmniejszyć ryzyko konfliktów z prawem czy agresywnych zachowań [2]. W przypadku dzieci kluczową rolę odgrywa trening dla rodziców – uczy on opiekunów, jak stosować konsekwentne metody wychowawcze, nagradzać pozytywne zachowania i ustanawiać bezpieczne granice [4]. Dzięki temu można ograniczyć częstość urazów i ryzykownych wybryków u dziecka z ADHD [2]. Ważnym elementem jest także psychoedukacja – zarówno pacjenta, jak i jego rodziny – na temat natury ADHD i związanych z nim zagrożeń [2].
• Leczenie zaburzeń współistniejących: Kompleksowa opieka psychiatryczna powinna objąć również terapię depresji, zaburzeń lękowych czy uzależnień, jeśli występują u pacjenta [1, 8]. Przykładowo, leki przeciwdepresyjne i terapia rozmowna u osoby z ADHD i depresją mogą znacznie obniżyć ryzyko samobójcze [8]. Z kolei programy leczenia uzależnień (w tym grupy wsparcia, terapia poznawcza dla uzależnień) są niezwykle ważne dla pacjentów, u których ADHD doprowadziło do nadużywania substancji [6].
• Modyfikacja stylu życia i profilaktyka somatyczna: Osoby z ADHD, świadome swojej podatności na pewne problemy zdrowotne, powinny przykładać szczególną wagę do zdrowego trybu życia [6]. Regularna aktywność fizyczna nie tylko poprawia kondycję i zapobiega otyłości, ale może też łagodzić objawy ADHD [6, 7]. Zdrowa dieta, bogata w białko, warzywa i omega-3, sprzyja lepszemu funkcjonowaniu mózgu i zmniejsza ryzyko chorób metabolicznych [6]. Ważne jest unikanie używek – pomocne mogą być tu programy profilaktyczne i wsparcie w rzuceniu palenia [6]. Higiena snu to kolejny obszar wymagający uwagi: ustalenie stałej rutyny przed snem, ograniczenie korzystania z ekranów nocą i ewentualne leczenie bezsenności mogą poprawić zarówno objawy dzienne ADHD, jak i ogólny stan zdrowia [6, 7].
• Bezpieczeństwo i edukacja w zakresie ryzyka: Młodzież z ADHD powinna przejść szczegółowe szkolenie z bezpiecznej jazdy, a rodzice mogą rozważyć opóźnienie momentu uzyskania prawa jazdy, dopóki nastolatek nie nabierze większej dojrzałości [2]. W domu warto wprowadzić dodatkowe zabezpieczenia przy potencjalnie niebezpiecznych czynnościach [2]. Małe dzieci z ADHD powinny znajdować się pod stałym nadzorem dorosłych [4].
• Opieka ukierunkowana na zdrowie ogólne: Ze względu na większe ryzyko różnych chorób, osoby z ADHD powinny skrupulatnie korzystać z medycyny profilaktycznej [1, 6]. Regularne badania kontrolne (morfologia, profil lipidowy, glikemia) oraz pomiary ciśnienia i masy ciała mogą wychwycić wczesne oznaki problemów [1]. Zintegrowana opieka, w której psycholog, psychiatra i lekarz rodzinny współpracują, to idealny model dla tych pacjentów [1, 2].

Wszystkie powyższe strategie zmierzają do jednego celu: zredukowania modyfikowalnych czynników ryzyka, które składają się na statystycznie krótszą długość życia u osób z ADHD [2]. Przy odpowiednim wsparciu wiele osób z ADHD może żyć długo i cieszyć się dobrym zdrowiem [4, 9].

5. Podsumowanie

ADHD jest złożonym zaburzeniem, którego wpływ wykracza poza sferę uwagi i nadruchliwości – może ono oddziaływać na całe życie pacjenta, w tym na jego zdrowie somatyczne i długość życia [2, 7]. Przegląd badań naukowych dostarcza jednoznacznych wniosków: osoby z ADHD przeciętnie żyją krócej niż osoby bez tego zaburzenia [1, 2, 3]. Zwiększona śmiertelność wynika głównie z przyczyn zewnętrznych (wypadki, urazy) oraz współwystępujących problemów (samobójstwa, skutki nałogów, powikłania chorób związanych ze stylem życia) [2, 3]. Mechanizmy leżące u podłoża tego zjawiska obejmują impulsywność prowadzącą do ryzykownych zachowań, trudności w prowadzeniu zdrowego trybu życia, a także współchorobowość psychiatryczną i somatyczną [6, 7].

Jednakże posiadanie ADHD nie oznacza nieuchronnie wcześniejszego zgonu. Większość czynników skracających życie w tej grupie ma bowiem charakter modyfikowalny [2, 7]. Odpowiednie leczenie – zarówno farmakologiczne, jak i psychoterapeutyczne – potrafi znacząco obniżyć ryzyko wypadków, poprawić kontrolę nad impulsami oraz zapobiec rozwinięciu się dodatkowych problemów (depresji, uzależnień) [2, 4]. Styl życia również odgrywa ogromną rolę: świadome wprowadzenie zdrowej diety, aktywności fizycznej, unikanie używek i dbanie o profilaktykę medyczną mogą praktycznie zniwelować wiele zagrożeń [6]. Osoby z ADHD, które otrzymują właściwe wsparcie, mogą prowadzić długie i zdrowe życie – ich los nie jest zdeterminowany przez samo rozpoznanie [4].

Z punktu widzenia systemu opieki zdrowotnej, konieczne jest traktowanie ADHD jako ważnego czynnika ryzyka zdrowotnego [1, 2]. Oznacza to integrację opieki psychiatrycznej z medycyną rodzinną, edukację pacjentów i ich rodzin na temat potencjalnych zagrożeń oraz inwestycję w programy profilaktyczne dedykowane tej grupie (np. programy poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego dla młodych z ADHD) [2]. Równie ważne jest upowszechnianie wiedzy o ADHD w społeczeństwie – obalanie mitów, że jest to „błahy” czy „przekoloryzowany” problem [7]. W rzeczywistości, jak pokazały cytowane badania, ADHD wpływa na całe życie – dosłownie i w przenośni.

Podsumowując, kluczowe wnioski płynące z badań są następujące: ADHD wiąże się ze statystycznie krótszą oczekiwaną długością życia, głównie z powodu urazów i współwystępujących problemów (depresji, uzależnień, chorób somatycznych) [2]. Wczesna diagnoza, leczenie objawów i zaburzeń towarzyszących, a także wsparcie w prowadzeniu zdrowego stylu życia mogą znacząco zmniejszyć to ryzyko i wydłużyć życie osób z ADHD [1, 4, 9]. ADHD stawia przed chorym pewne wyzwania, ale z właściwą pomocą nie musi odbierać mu lat życia.

6. Bibliografia

1. O'Nions E, El Baou C, John A, Lewer D, Mandy W, McKechnie DGJ, Petersen I, Stott J. Life expectancy and years of life lost for adults with diagnosed ADHD in the UK: matched cohort study. Br J Psychiatry. 2025 Jan 23:1-8. doi: 10.1192/bjp.2024.199. PMID: 39844532; PMCID: PMC7617439.
2. Dalsgaard S, Østergaard SD, Leckman JF, Mortensen PB, Pedersen MG. Mortality in children, adolescents, and adults with attention deficit hyperactivity disorder: a nationwide cohort study. Lancet. 2015 May 30;385(9983):2190-6. doi: 10.1016/S0140-6736(14)61684-6. PMID: 25726514.
3. Barbaresi WJ, Colligan RC, Weaver AL, Voigt RG, Killian JM, Katusic SK. Mortality, ADHD, and psychosocial adversity in adults with childhood ADHD: a prospective study. Pediatrics. 2013 Apr;131(4):637-44. doi: 10.1542/peds.2012-2354. PMID: 23460687; PMCID: PMC3821174.
4. Faraone SV, Banaschewski T, Coghill D, et al. The World Federation of ADHD International Consensus Statement: 208 Evidence-based conclusions about the disorder. Neurosci Biobehav Rev. 2021 Sep;128:789-818. doi: 10.1016/j.neubiorev.2021.01.022. PMID: 33549739; PMCID: PMC8328933.
5. Barkley RA, Fischer M. Hyperactive Child Syndrome and Estimated Life Expectancy at Young Adult Follow-Up: The Role of ADHD Persistence and Other Potential Predictors. J Atten Disord. 2019 Jul;23(9):907-923. doi: 10.1177/1087054718816164. PMID: 30526189.
6. Cortese S, Moreira-Maia CR, St Fleur D, Morcillo-Peñalver C, Rohde LA, Faraone SV. Association Between ADHD and Obesity: A Systematic Review and Meta-Analysis. Am J Psychiatry. 2016 Jan;173(1):34-43. doi: 10.1176/appi.ajp.2015.15020266. PMID: 26315982.
7. Russell AE, Ford T, Russell G. The relationship between financial difficulty and childhood symptoms of attention deficit/hyperactivity disorder: a UK longitudinal cohort study. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol. 2018 Jan;53(1):33-44. doi: 10.1007/s00127-017-1453-2. PMID: 29124294; PMCID: PMC5846873.
8. Austgulen A, Skram NKG, Haavik J, Lundervold AJ. Risk factors of suicidal spectrum behaviors in adults and adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder - a systematic review. BMC Psychiatry. 2023 Aug 21;23(1):612. doi: 10.1186/s12888-023-05099-8. PMID: 37605105; PMCID: PMC10441735.
9. Li L, Zhu N, Zhang L, et al. ADHD Pharmacotherapy and Mortality in Individuals With ADHD. JAMA. 2024 Mar 12;331(10):850-860. doi: 10.1001/jama.2024.0851. PMID: 38470385; PMCID: PMC10936112.